http://monkiemag.blogspot.com/
1.Τα όρια του άκτιστου
Κάποτε, ήταν σχεδόν αδύνατο (αλλά και κακό) να κτίσεις παλάτια στην άμμο. Τώρα, κτίζουν ολόκληρα νησιά. Με ποιο κόστος;
Υπάρχουν, ακόμα κι αν η ελευθεριακή φύση της σκέψης μας το αρνείται, όρια στα πάντα. Ο άνθρωπος κατασκευάζει διαλεκτικά δίπολα πολύ πριν από την εισαγωγή της Διαλεκτικής σαν εργαλείο ανάλυσης και μετασχηματισμού της υπάρχουσας κοινωνίας. Υπάρχουν επίσης όρια που αμφισβητούνται. Κι αυτό συνήθως συνιστά μιαν υγιή αντίδραση κι έναν πραγματικό μηχανισμό εξέλιξης.
Μάλλον κάπως έτσι υπάρχει, απ’ την απαρχή σχεδόν της αστικής κοινότητας και το διαλεκτικό δίπολο «κτισμένο - άκτιστο», το όποιο, αρχικά τουλάχιστον, μεταφράζεται στο περισσότερο εύληπτο σχήμα «φυσικό - τεχνητό» ή στο σχήμα «αστική ζωή - ζωή στην ύπαιθρο». Ένα γνωστό μεσαιωνικό γνωμικό λέει πως «ο αέρας της πόλης κάνει τους ανθρώπους ελεύθερους». Τα πράγματα θα πρέπει μάλλον να έχουν αλλάξει από τότε, γιατί κανένας κάτοικος της πόλης ή της απομένουσας υπαίθρου δεν αισθάνεται πραγματικά ελεύθερος.
Τα όρια μεταξύ άκτιστου και κτισμένου τείνουν να εξαλειφθούν παγκοσμίως. Υπάρχουν μελέτες σχετικές με τις ανεξέλεγκτες οικιστικές αναπτύξεις στις μεγάλες πόλεις που είναι σοκαριστικές.
Και σ’ αυτή την περίπτωση, η εξάλειψη των ορίων αυτών δεν είναι ούτε μια υγιής αντίδραση ούτε κι ένας πραγματικός μηχανισμός εξέλιξης. Το άκτιστο δεν είναι κάποιο θεωρητικό σχήμα, είναι μια κατάσταση. Μια κατάσταση που ενώ θεωρούνταν δεδομένη, σήμερα επαναπροσδιορίζεται. Τα παρακάτω παραδείγματα δίνουν μια εικόνα για το πώς μπορεί να γίνει αυτός ο «επαναπροσδιορισμός».
Παράδειγμα πρώτο
Μια νεαρή γυναίκα εγκαταλείπει το μικρό χωριό της ανατολικά της Ντάκα (ή μια μικρή κωμόπολη κοντά στο Κάιρο) αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Tο πιθανότερο είναι πως θα προσπαθήσει (αρχικά) να βρει μια σίγουρη κατοικία στο κέντρο της πόλης αλλά γρήγορα,
αποθαρρυμένη από τα υψηλά ενοίκια, θα κινηθεί προς την περιφέρεια. Εκεί, θα εγκατασταθεί πιθανώς σε κάποια μικρή παραγκούπολη στριμωγμένη ανάμεσα σε κάποιο τοξικό εργοστάσιο και μια μολυσμένη λίμνη, σαν κι αυτή που περιέγραψε κάποτε ο Jeremy Seabrook.
Το γεγονός αυτό, ως ένα συμβάν που (από μόνο του) είναι μικρής σημασίας, θα περάσει στα ψιλά γράμματα. Στην πραγματικότητα όμως, θα έχει μόλις καταρριφθεί ένας ακόμα μύθος του άκτιστου και θα ‘χει, για ακόμα μια φορά, αμφισβητηθεί το περιεχόμενο αυτού που η σύγχρονη αστική δομή είχε —για τον ένα ή τον άλλο λόγο— καταχωρήσει στην κατηγορία μη-οικοδομήσιμο.
Στο μεταξύ, στο Καράκας, ένας νεαρός κτίστης θα δοκιμάζει τα όρια μιας λεπτής ισορροπίας προσδίδοντας μάλιστα, χωρίς ίσως ο ίδιος να το γνωρίζει, μια επιπρόσθετη αστάθεια στο έδαφος πάνω στο οποίο κτίζει˙ καθιστώντας το άκτιστο, περισσότερο άκτιστο. Μέσα στον επόμενο μήνα, οι κατολισθήσεις, η συχνότητα των οποίων αυξάνεται εκθετικά τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της συνεχούς αντικατάστασης
της βλάστησης από τις αυτοκατασκευές, θα απειλήσουν ως και δύο φορές την κατοικία του.
Παράδειγμα δεύτερο
Η εταιρία Nakheel Properties είναι η δεύτερη μεγαλύτερη εταιρεία real-estate του Ντουμπάι, μετά τη δημοσίου συμφέροντος εταιρεία Emmar Properties. Ουσιαστικά είναι κι η μόνη που ασχολείται αποκλειστικά με την κτηματαγορά. Η Nakheel, με το σχεδιασμό, την κα-
τασκευή και αγοραπωλησία ακίνητης περιουσίας και μεγάλης κλίμακας τεχνικών έργων, έχει κατ’ ουσία ρόλο developer για την περιοχή του Ντουμπάι, διαμορφώνοντας μια πρωτοφανή —σε μέγεθος και ρυθμό— τουριστική κι εμπορική ανάπτυξη. Στο portfolio της εταιρίας
περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα διάσημα τεχνητά συγκροτήματα σε σχήμα φοίνικα «Palm Islands», σήμα κατατεθέν της Nakheel αλλά και της σημερινής εικόνας-στάτους των Ενωμένων Αραβικών Εμιράτων.
Απ’ το 2004, η εταιρία ξεκίνησε την κατασκευή ενός μέγα-συγκροτήματος 300 περίπου τεχνητών νήσων, που σχηματίζουν σε κάτοψη τον παγκόσμιο χάρτη, το αρχιπέλαγος «Τhe World». To συγκρότημα απέχει από την ακτή του Ντουμπάι 4 χλμ, περίπου, και δεν υπάρχει καμία τεχνητή γέφυρα σύνδεσής του μ’ αυτήν —οι μοναδικοί τρόποι πρόσβασης στα νησιά είναι με σκάφος ή με ελικόπτερο. Το κάθε νησί έχει έκταση που ξεκίνα από τα 14 και μπορεί να φτάσει τα 42 στρέμματα, ενώ η μέση απόσταση μεταξύ των νησιών είναι 100 μ. Ολόκληρο το συγκρότημα περιβάλλεται από μια ελλειψοειδή ζώνη που λειτουργεί ως κυματοθραύστης και παρέχει προστασία από την ανοιχτή θάλασσα
και τη διάβρωση. Η όλη ανάπτυξη πρόκειται να καλύψει συνολική έκταση μήκους 9 και πλάτους 6 χλμ.
Όπως και στην περίπτωση των Palm Islands και των άλλων τεχνητών νησιών, το The World κατασκευάζεται κυρίως με άμμο που ανασύρεται από τον πυθμένα της θάλασσας. Συνολικά θα χρειαστούν 326.000.000 μ3 άμμου για την ολοκλήρωση του έργου. Αυτό το μέγεθος
είναι μόνο ένα μικρό ποσοστό από τα γιγάντια αποθέματα της Αραβίας. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η τεράστια οικονομική επιτυχία της σύλληψης. Το Ντουμπάι εξαντλεί ταχύτατα τα τελευταία πετρελαϊκά αποθέματα του. Αν αυτές οι ενεργειακές αποθήκες επανεπενδυθούν στην πραγματικά ανεξάντλητη πηγή της περιοχής, την άμμο, το όφελος θα είναι σαφώς μεγάλο.
Σαν τη χαμένη Αντλαντίδα που ανασύρεται από τα βάθη της θάλασσας, το Τhe World αντιπροσωπεύει την ποθητή εναλλακτική του τεχνητού:
τα 232 χλμ ακτογραμμής που προστίθενται για τουριστική κι εμπορική εκμετάλλευση. Ο παλιός κι ο σύγχρονος δικτυακός κόσμος συνδέονται σε μια ευθεία εικονογραφική μεταφορά ενώ πρόσθετες τεχνητές οάσεις εκτείνονται άμετρα σε στεριά και θάλασσα. Κι η εξάπλωση του δομημένου περιβάλλοντος αναδιατυπώνει τα όρια της…
Παράδειγμα τρίτο
Στην αίθουσα «Goya» του μουσείου «El Prado» της Μαδρίτης υπάρχει ένας πίνακας απ’ τη σειρά των υπέροχων τοιχογραφιών της «Έπαυλης του Κουφού», οπού ο Ισπανός ζωγράφος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ο πίνακας μαγνητίζει με τον απίστευτο λυρισμό και την εσωτερική του ένταση. Ο τίτλος του είναι: «Ο Κρόνος καταβροχθίζει ένα από τα παιδιά του». Ένας μεσόκοπος άνδρας (ο Κρόνος), με λυγισμένα τα γόνατα, το κορμί του σχεδόν διπλωμένο από το ίδιο του βάρος, τα μαλλιά ανάκατα, ριγμένος στο απόλυτο σκοτάδι που πλαισιώνει τη μορφή του, σηκώνει στα χέρια το παιδί του. Τα νύχια του μπήγονται μέσα στη σάρκα του μικρού, ενώ το στόμα του, ορθάνοικτο,
γεμίζει με το αριστερό χέρι. Το κεφάλι λείπει —έχει ήδη φαγωθεί. Το αίμα, το πιο έντονο χρωματικά στοιχείο του πίνακα, πλημμυρίζει το σώμα του βρέφους, που αποδίδεται εδώ με σώμα ενήλικα. Το βλέμμα του Κρόνου, τρελό, στοιχειωμένο και ταυτόχρονα αποφασισμένο να αποτελειώσει το φρικαλέο του έργο. Είναι το πιο τρομαχτικό βλέμμα φόβου και φρίκης που έχει αποδοθεί ποτέ σε ζωγραφικό πίνακα.
Σύμφωνα με το μύθο, ο Κρόνος, που έριξε από το θρόνο τον ίδιο του τον πατέρα, κληρονόμησε απ’ αυτόν, εκτός απ’ την εξουσία, τη φοβερή κατάρα της εκθρόνισής του απ’ τα παιδιά του. Από φόβο ότι εκείνα θα ξεσηκωθούν πράγματι εναντίον του, παίρνει μια τρομερή απόφαση. Προστάζει τη γυναίκα του τη Ρέα, κάθε φορά που γεννάει, να του πηγαίνει το παιδί. Κι αυτός θα το τρώει. Καταφέρνει έτσι, μέσα από αυτή τη σχιζοφρενική διαδικασία, να συντηρεί την εξουσία του. Η Ρέα όμως, στο έκτο παιδί, ξεγελάει τον Κρόνο που αντί για βρέφος, καταπίνει πέτρα. Το μωρό που γλιτώνει είναι ο Δίας ο οποίος τελικά, μεγαλώνοντας, ρίχνει τον Κρόνο απ’ το θρόνο το θεών κι ελευθερώνει τα αδέρφια του. Η κατάρα, παρά τις φρενήρεις προσπάθειες του Κρόνου, πραγματοποιείται.
Ένα είναι το κυρίαρχο στοιχείο στον πίνακα: ο φόβος. Είναι το άγχος κι η συνεχής ανασφάλεια, η παρανοϊκή κι εγωιστική διάθεση της διασφάλισης της κυριαρχίας του, της ίδιας του της επιβίωσης, που οδηγεί τελικά τον Κρόνο στην τρέλα, στο σκοτάδι. Φαινομενικά, η συνείδηση είναι απούσα. Αλλά αν κοιτάξουμε καλύτερα, θα δούμε ότι τα μάτια του μαρτυρούν μια εσωτερική διαπάλη: απ’ τη μια η άγρια αποφασιστικότητα κι απ’ την άλλη, η φρίκη της συνείδησης της αγριότητας της πράξης. Στο βλέμμα του Κρόνου υπάρχει μια αγωνία που δεν μαρτυρά μονάχα το φόβο της εκθρόνισης. Είν’ η αγωνία της απομόνωσης και της μοναξιάς. Κρατάει στο χέρι το ίδιο του το παιδί,
καταδικασμένος από μια, ανώτερη απ’ τις δικές του, δύναμη να συνεχίσει να το κατασπαράζει. Δε θα γευτεί ποτέ την ευτυχία του πατέρα που χαίρεται τους γιούς του. Τα γουρλωμένα μάτια του, δίνουν την εντύπωση ότι το στομάχι του δε θα μπορέσει να αντέξει άλλη μπουκιά και το σώμα του λυγίζει από το αβάστακτο βάρος μιας τέτοιας τρομερής καταδίκης.
Στη δυτική τέχνη, συνήθως, αποθανατίζεται η στιγμή κατά την οποία επέρχεται η κορύφωση ενός γεγονότος. Αυτό δηλαδή που συνέβη ακριβώς πριν το τραγικό συμβάν. Το εύρημα αυτό διευκολύνει την αφήγηση γιατί παρουσιάζει πιο καθαρά την κατάσταση η οποία οδηγεί τελικά στο κρίσιμο γεγονός αλλά και γιατί αφήνει στη φαντασία του θεατή το ίδιο το γεγονός. Σε αυτόν τον πίνακα δεν υπάρχει crescento.
Αντίθετα, υπάρχει μια διαδικασία. Μια διαδικασία αργή και βασανιστική που το τέλος της είναι ακόμα πολύ μακριά. Τόσο μακριά που κανείς δεν είναι σε θέση να το προβλέψει. Ποια θα ειν’ η επόμενη κίνηση του Κρόνου; Θα συνεχίζει να κατασπαράζει με λύσσα το παιδί
του, υπακούοντας στη μεγαλομανία του ή θα πετάξει αηδιασμένος το θύμα του στο χώμα, αποφασισμένος να χαρίσει στους μελλοντικούς απογόνους του την ευκαιρία να υπάρξουν; Κανείς δεν ξέρει. Μόνο όταν ξαναφέρνουμε στο νου μας το μύθο αρχίζει να διαγράφεται μπροστά στα μάτια μας η μορφή του Δία που έρχεται, μέσα από τα σκοτάδια του μαύρου φόντου, να εκδικηθεί για τα αδέρφια του...
Λίγες επισημάνσεις
Κανείς δεν υπερασπίζεται τη φύση. Επίσης, κανείς δεν υπερασπίζεται τον άνθρωπο.
Πάντα η ιστορία του πολιτισμού μας (αυτού και άλλων) υπήρξε η τάση της μετατροπής του άγνωστου σε οικείο. Η κατάκτηση δηλαδή. Που αναγκαστικά (όχι νομοτελειακά) συνεπάγεται μια καταστροφή. Καμιά φορά η ευκολία με την οποία κάτι το οποίο βρίσκεται στην κατάσταση άκτιστο, μετατρέπεται στην κατάσταση κτισμένο είναι πολύ μεγάλη. Όμως ποτέ το κτισμένο δεν επιστρέφει στην προτέρα κατάσταση με τον ίδιο βαθμό ευκολίας. Αυτό το τελευταίο —αντίθετα με αυτό που ισχυρίζονται όσοι διαψεύδουν τη σκέψη— δεν αποτελεί νομοτέλεια.
Απεναντίας, αποτελεί απλώς μια σύμβαση (υπάρχουν κι άλλες τέτοιες) που (πάλι απλώς) κάποιος πρέπει να επανεξετάσει.
Χονδροειδώς, υπάρχουν τρεις κατηγορίες του άκτιστου:
1. Αυτό που δε μπορεί να κτιστεί.
2. Αυτό που δεν έχει ακόμα κτιστεί αλλά οι συνθήκες επιτρέπουν ώστε όταν χρειαστεί, να μετατραπεί σε κτισμένο.
3. Αυτό που δε θέλουμε να κτιστεί.
Στη πρώτη κατηγορία ανήκουν τα παραδείγματα 1 και 2. Η κατηγορία αυτή τείνει να εκλείψει. Όσα ανήκουν σ’ αυτή μεταφέρονται σταδιακά στη δεύτερη. Εκεί ανήκουν όλες οι εκτάσεις που, με όρους πολεοδομικούς, ονομάζουμε «εντός σχεδίου». Στην Ελλάδα, είναι συνήθης πρακτική οι «εκτός σχεδίου» περιοχές (δηλαδή οι περιοχές αυτές που ακόμα δεν ανήκουν στην κατηγορία 2) να μετατρέπονται σε «εντός σχεδίου» περιοχές με ύπουλους μηχανισμούς (ένας κουβαλάει σπίρτα σε δασική έκταση) και ταυτόχρονα όλοι οι επίσημοι φορείς να είναι ευχαριστημένοι.
Υπάρχουν και κάποια κομμάτια γης που δε θέλουμε (όλοι;) να τα κτίσουμε. Τουλάχιστον όχι ακόμα. Αυτά τα κομμάτια γης είναι αυτά που σχετίζονται με την Εικόνα της κάθε χώρας και με την Ιστορία της. Γι’ αυτό και δε θέλουμε να τα στραπατσάρουμε. Στην Ελλάδα π.χ. ειν’ η Ακρόπολη κι ο Ιερός Βράχος. Ακόμα κι αν έκλεισαν όλα τα ποτάμια της Αττικής και γκρέμισαν όλα τα προσφυγικά και κακοποίησαν όλα τα εργοστάσια ζυθοποιίας, να είστε σίγουροι ότι η Ακρόπολη αντέχει και αντιστέκεται σθεναρά στις πιέσεις (πέρα απ’ αυτούς που γνωρίζουν το υπέρμετρο κάλλος, υπάρχουν κι αυτοί που τη χρειάστηκαν για τους Ολυμπιακούς). Γι’ αυτό και δε θα πέσει.
Είπα: «Η ευκολία με την οποία κάτι το οποίο βρίσκεται στην κατάσταση άκτιστο, μετατρέπεται στην κατάσταση κτισμένο είναι πολύ μεγάλη.» Στην πραγματικότητα η διαδικασία έχει συνήθως ως εξής: Κάτι το οποίο βρίσκεται στην κατηγορία 1 εκπίπτει στην κατηγορία 2. Αυτό μπορεί να γίνει με χιλιάδες τρόπους. Δύο όμως είναι οι κυριότεροι:
Ο ένας υπάρχει στο πρώτο παράδειγμα. Αυτό που δε μπορεί να κτιστεί μπορεί να είναι το σαθρό έδαφος στο Καράκας ή αλλού, τα εδάφη με χημικά και τοξικά απόβλητα κλπ. Οι άνθρωποι τα κτίζουν γιατί αναγκάζονται. Γιατί αστικοποίηση δε σημαίνει μόνο να φτιάχνεις την Πόλη, αλλά να διαστρέφεις ολόκληρη τη λογική και τη δομή μιας κοινωνίας και να τη μετασχηματίζεις σ’ αυτό που λέμε αστική, αφήνοντας στο τέλος ελάχιστα περιθώρια σε εναλλακτικές δομές.
Στο δεύτερο παράδειγμα αυτό που δε μπορεί να κτιστεί είναι η θάλασσα. Επίσης, αυτό με το οποίο δε γίνεται να κτιστεί κάτι είν’ η άμμος. Ο σοφός λαός μας δόξασε τραγουδοποιούς που φτιάχνουν άσματα τα οποία λέν πως «είναι κακό στην άμμο να κτίζεις παλάτια». Τα Μεγάλα Κεφάλ(α)ια τους διέψευσαν Τα κεφάλια αυτά μελετούν μοντέλα κατοίκησης στο φεγγάρι, γιατί το φεγγάρι πουλάει.
Ο ντοκυμαντερίστας Γ. Αυγερόπουλος περιέγραψε σε κάποιο επεισόδιο του «Εξάντα» πώς η καταστροφή του περιβάλλοντος μπορεί να κάνει θόρυβο. Πέρα απ’ τον όποιο λυρισμό, αυτή η διαπίστωση σημαίνει στην ουσία πως τα πράγματα τα οποία μετακινήθηκαν από την κατηγορία 1 στην κατηγορία 2 είναι περισσότερα απ’ ότι φανταζόμαστε κι ότι το άκτιστο είναι τελικά είδος υπό εξαφάνιση.
Εντάξει. Όταν είπα ότι «το κτισμένο δεν επιστρέφει στην προτέρα κατάσταση με τον ίδιο βαθμό ευκολίας» κι ότι αυτό αποτελεί μια σύμβαση που πρέπει να επανεξεταστεί, δεν αναφερόμουν σ’ όλους. Μόνο στους μηχανικούς. Το άκτιστο μπορεί να γίνει εργαλείο σχεδιασμού. Κι η παραγωγή του χώρου μπορεί να μετασχηματιστεί σε διαχείριση του κενού. Αλλά, σε κάθε περίπτωση, η δημιουργία χωρίς την αίσθηση της ευθύνης δε μπορεί να σταθεί. Κι η αίσθηση της ευθύνης δε χρησιμοποιείται εδώ με τη χριστιανική της σημασία...
2. Δημιουργική καταστροφή
